Welke verschillen en overeenkomsten zijn er tussen het lezen van papier en van het scherm, en hoe kan het leesonderwijs hiermee omgaan? Een artikel aan de hand van proefschriftresultaten, aangevuld met - op feitelijkheid gecheckte - antwoorden van ChatGPT.
Nederlandse middelbare scholieren zijn, zo bleek eind vorig jaar uit het internationale onderwijsonderzoek PISA, opnieuw minder vaardig geworden in lezen. Een derde van de jongeren loopt inmiddels het risico om met een onvoldoende leesvaardigheid het onderwijs uit te stromen. Het beeld bij basisscholieren is blijkens het begin 2023 verschenen, eveneens internationale onderwijsonderzoek PIRLS evenmin rooskleurig: hun leesvaardigheid daalde tussen 2016 en 2021 significant en dus 'betekenisvol'.
ChatGPT: "De toename van digitale media heeft de neiging om te leiden tot kortere aandachtsspannes, aangezien mensen vaak snel door verschillende inhoud bladeren. Dit kan van invloed zijn op het vermogen om diepgaand te lezen en complexe informatie te begrijpen."
Veel vingers wezen naar het thuisonderwijs tijdens de coronacrisis en het methodegerichte leesonderwijs. Maar waarschijnlijk speelt ook het veelvuldig gebruik van digitale media, zowel thuis als op school, een rol in de leescrisis. De concurrentie tussen media-activiteiten woedt hevig, waardoor mensen steeds minder tijd besteden aan lezen. En frequent leesgedrag hangt positief samen met de leesvaardigheid. De kwaliteit van lezen in het digitale tijdperk neemt bovendien af. Digitaal lezen verloopt over het algemeen non-lineair, oppervlakkig en gefragmenteerd. Lezen van het scherm is blijkens een drietal recente meta-analyses minder bevordelijk voor het tekstbegrip dan papier.
ChatGPT: "Digitale apparaten bieden vaak mogelijkheden voor multitasking, wat kan leiden tot afleiding tijdens het lezen. Meldingen, sociale media en andere online activiteiten kunnen de concentratie verminderen en het begrip van de tekst beïnvloeden."
Papier geniet de voorkeur voor het tekstbegrip, maar binnen het digitale landschap zijn er ook omvangrijke verschillen. De e-reader komt naar voren als een optimaal leesapparaat. Nederlanders die e-boeken lezen, waarderen blijkens twee studies uit mijn proefschrift de leeservaring van de e-reader nagenoeg even positief als van papier. De e-reader valt voor e-boeken meer in de smaak dan andere digitale apparaten, zoals de tablet en de smartphone. E-readerlezers neigen, in vergelijking tot tablet- en smartphonelezers, meer naar een lineair leesproces, waarbij ze de tekst van begin tot eind lezen. Zij taskswitchen ook minder intens tijdens het lezen. De positieve leeservaringen zijn te danken aan het e-ink-scherm, dat de ogen het gevoel geeft van papier, en de unifunctionaliteit, met de beperking tot het lezen van boeken en andere teksten.
ChatGPT: "Lezen vereist vaak diepgaande concentratie, vooral bij complexe of technische onderwerpen. Het constant switchen tussen taken kan leiden tot oppervlakkig begrip en het missen van belangrijke details."
Lezers die regelmatig taskswitchen blijken minder op te gaan in de tekst. Een meta-analyse wijst uit dat ze langer doen over het lezen, en tot een minder diepgaand begrip komen. Maar, zo blijkt, de aard van het taskswitchen maakt hierbij verschil. Vaak gaat het om het wisselen tussen taken die geen onderlinge relatie hebben, zoals studenten die elkaar appen tijdens het lezen van een wetenschappelijk artikel. Het effect hiervan is negatief. Dit verandert als er een inhoudelijk verband bestaat. Lezers die bijvoorbeeld de betekenis opzoeken van een moeilijk, onbekend woord, ervaren het lezen blijkens een studie uit mijn proefschrift juist als prettiger en optimaler. Het effect van inhoudelijk georiënteerd taskswitchen is positief.
ChatGPT: "Het is vaak een kwestie van persoonlijke voorkeur en wat het beste past bij jouw leesgewoonten en concentratiebehoeften."
Kinderen die moeite hebben met lezen, varen wel bij luisterboeken. Ze lezen dan zelf terwijl ze naar de voorgelezen versie luisteren. Dit stimuleert hun tekstbegrip en woordenschat. Dat groepen lezers uiteen kunnen lopen in hun leesbehoeften, komt ook naar voren uit een studie uit mijn proefschrift. Weinig gemotiveerde lezers voelen zich door digitale verrijkingen, in de vorm van hyperlinks naar audio- en videofragmenten die inhoudelijke ondersteuning bieden bij de tekst, meer aangetrokken dan gemotiveerde lezers. Ze hebben een diepgaandere aandacht en rijkere mentale verbeelding dankzij het lezen van een dergelijke digitaal verrijkte tekst.
ChatGPT: "Papier heeft doorgaans minder afleiding dan digitale schermen. Er zijn geen meldingen of andere apps die de aandacht van de lezer kunnen afleiden."
Digitale media pakken op basis van de empirische evidentie overwegend ongunstig uit voor het lezen. Smartphones, het internet en schermteksten leiden tot een non-lineair, oppervlakkig, gefragmenteerd leesproces, wat diepgaande tekstverwerking ondermijnt. Als het gaat om het gebruik van het medium, doet het leesonderwijs er goed aan om veel ruimte te blijven maken voor papier.
De voorkeur gaat in het bijzonder uit naar papier als het langere teksten betreft, zoals fictie- en non-fictieboeken. Dergelijke teksten lenen zich er bij uitstek voor om diep te lezen. Naast papier leidt de e-reader voor het lezen van langere teksten ook tot een hoge kwaliteit, maar andere digitale apparaten niet. Docenten en leerlingen gebruiken digitale media bij voorkeur ter ondersteuning, bijvoorbeeld om achtergrondinformatie op te zoeken, en voor het oefenen van specifieke taalonderdelen, zoals technisch lezen, spelling en woordenschat.
ChatGPT: "Leraren spelen een cruciale rol bij het begeleiden en ondersteunen van leerlingen, het stimuleren van discussies en het aanpassen van het onderwijs aan individuele behoeften."
De leesvaardigheid daalt mede doordat het leesonderwijs met tal van problemen en uitdagingen te kampen heeft. Door het oplopende tekort van docenten staan er steeds minder gedegen opgeleide professionals voor de klas. Tevens bestaat het leesonderwijs uit gestandaardiseerde methodes die vooral inzetten op leesstrategieën, zoals het herleiden van de hoofdgedachte, kernzinnen en signaalwoorden. Leerlingen leren onvoldoende om langere, authentieke, rijke teksten te lezen en interpreteren. Leesonderwijs waarin dit gebeurt, en dat de teksten bovendien ordent rondom een bepaald thema, blijkt effectief voor het tekstbegrip en de leesmotivatie. Docenten kunnen papieren teksten aanvullen met digitale bronnen, en op deze wijze een rijk en veelzijdig thematisch web creëren. Leerlingen ontwikkelen hierdoor hun leesmotivatie, leesvaardigheid, en digitale geletterdheid. Wie weet kan dit de negatieve trends in de volgende PIRLS- en PISA-metingen keren.
Proefschrift Digitaal lezen, anders lezen?
Niels Bakker promoveert op 25 maart 2024 aan de Vrije Universiteit op een proefschrift over verschillen tussen het lezen van papier en van het scherm. Het proefschrift bestaat uit drie enquête-studies onder ruim 1.000 respondenten van 14 jaar en ouder, die representatief zijn voor de Nederlandse bevolking. Hiernaast zijn drie (quasi-)experimentele studies uitgevoerd onder respectievelijk brugklasleerlingen en studenten in het hoger onderwijs. Het proefschrift is verschenen bij Stichting Lezen en uitgeverij Eburon.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten