Absurd: de boek-app zonder woorden

Stel je voor: Apple had vorige week geen slim horloge, maar een tijdmachine op de markt gebracht. Mediapedagoog Warren Buckleitner was meteen ingestapt, zijn iPad in de aktetas. Zijn missie: uitzoeken hoe invloedrijke voorgangers aankijken tegen een hot issue in de hedendaagse opvoedkunde. Is de tablet nu goed of slecht voor jonge kinderen?

Buckleitner heeft wel een idee over de wijsheden waarmee hij zou terugkeren. Jean Piaget geeft ouders het advies om hun baby of dreumes óók met blokken te laten spelen. Leren, dat gebeurt in de vroege jaren in de fysieke omgeving. Lev Vygotsky ziet grote potentie in apps. Mits goed ontworpen, kunnen ze kinderen naar een volgende 'zone van naaste ontwikkeling brengen.' En Maria Montessori? Die omarmt de gadget uit de toekomst. Zij vond dat je kinderen moet voorbereiden op de wereld van morgen, en was een groot voorstander van actief en spelend leren.

Buckleitner is een Montessori-adept. Hij benadrukte tijdens de masterclass Dust or Magic op de Bologna Children's Book Fair herhaaldelijk dat apps een stimulans zijn voor de ontwikkeling van jonge kinderen. Buckleitner is hoofdredacteur van de website Children's Technology Review en vast jurylid van de BolognaRagazzi Digital Award. Hij beoordeelt apps op hun opvoedkundige kwaliteit, waarbij hij zich laat leiden door een citaat van de 17e-eeuwse Japanse filosoof Matsio Basho: "An idea can turn from dust to magic, depending on the talent that rubs against it.”

Alleen: hoe zit het met de magie van digitale woorden? Voor de leesontwikkeling lijkt in Buckleitners opvoedboekje geen plaats. Het merendeel van de genomineerden voor de app-prijs van Bologna blinkt namelijk uit in de afwezigheid van gesproken en/of geschreven taal. Datzelfde viel in voorgaande jaargangen ook al op. Lezen en voorlezen spelen dan ook geen rol in de jurycriteria. De nadruk ligt op 'storytelling'. Maar dat, zegt jurylid Cristina Mussinelli desgevraagd, kan ook met animaties, bliepjes en aanklikbare hotspots.

Het is op zijn zachtst gezegd opmerkelijk, voor een prijs die wordt toegekend door één van de belangrijkste boekenbeurzen ter wereld. Maar volgens Kate Wilson van uitgever Nosy Crow weerspiegelt het hoe haar collega's het ontwerp van apps benaderen. "Ze starten niet vanuit de leeservaring. Daardoor dreigen ze lezen te reduceren tot een soort klassiek Grieks. Een taal die uitsluitend in boeken te vinden is. In boeken van papier, wel te verstaan."

De winnaar van dit jaar spreekt in dat opzicht boekdelen. My Very Hungry Caterpillar is een 'verapping' van het klassieke kinderboek van Eric Carle. In de game-app kunnen kinderen het rupsje zelf laten uitgroeien tot een vlinder. Maar de ironie wil dat de interactiviteit in het boek beter was uitgewerkt. Deze ondersteunde het geschreven verhaal, terwijl de app kinderen in het diepe gooit. Het rupsje kan appels en peren eten, de plantjes water geven, met een strandbal spelen en vingerverven met zijn hele lijfje. Maar hoe deze activiteiten met elkaar samenhangen blijft onbelicht. Kinderen leren dus ook niet wat ze te maken hebben met het proces van opgroeien.

Ook andere genomineerden herinneren in weinig aan het boek. Forms in Play laat zich nog het beste betitelen als een animatiefilm, David Wiesner's Spot en Toca Nature als virtuele omgevingen. Boekentaal ontbreekt zelfs in Saga Fairy Tales. Dat zijn nota bene sprookjes, die hun oorsprong vinden in de orale vertelcultuur. Ze komen allemaal voorbij: de kikkerkoning, de grote boze wolf, Hans en Grietje. Maar in plaats van te worden verteld, suist de speler erlangs met een toverstafje in een Efteling-achtige wereld, om telkens één scène na te spelen. Er is veel voorkennis nodig om hier iets van op te steken - en het is de vraag of kinderen daarover beschikken.

Ook in Nederland verschijnen boek-apps waarin (voor)lezen het onderspit delft. Zo werd Storm & Skye eerder dit jaar met veel aplomb gelanceerd als "interactief en geïllustreerd boek" dat "de vertelkunst weer op de kaart zet als onderdeel van de opvoeding van kinderen." Oké, er is sprake van een vertelling, maar die gebeurt uitsluitend oraal. Kinderen kunnen niet meelezen met de voice-over van Bram van der Vugt. Terwijl dat hen juist stimuleert in het zelf leren lezen.

Wat hadden Piaget, Vygotsky en Montessori hiervan gevonden? Precies, dat deze apps garen hadden gesponnen bij gesproken en/of geschreven taal. Juist vanuit educatief oogpunt. Juist vanuit opvoedkundig perspectief. Om over de ontwikkeling van de taal- en leesvaardigheid nog maar te zwijgen.

Dus beste makers, waarom leggen lezen en voorlezen het af?

De meest voor de hand liggende verklaring is een hardnekkig bijgeloof. Tijdens gesprekken met uitgevers en app-bouwers in Bologna werd me duidelijk dat de gedachte dat 'lezen' en 'digitaal' niet samengaan nog altijd springlevend is. Onterecht, want wetenschappelijk onderzoek wijst eerder op het tegendeel. De toevoeging van multimedia en interactiviteit in digitale kinderboeken zorgt voor een rijkere leeservaring. Zo blijkt uit een recente meta-analyse dat animaties en bewegende beelden helpen bij het begrip. Ze verhelderen, beter dan statische prenten, de oorzaak-gevolg-keten in de gebeurtenissen. Dat biedt met name steun aan zwakke lezers. Voor spelelementen geldt: met mate, graag. Een overdaad aan aanklikbare toeters en bellen leidt kinderen af. Daarnaast is het zaak dat er een duidelijke relatie is met het verhaal. Bij een inhoudelijke match kan ook interactiviteit het leesbegrip vergroten.

Dus, zou je zeggen, er is tijd voor lezen, ook achter het scherm. Kate Wilson riep haar collega's dan ook op om op avontuur te gaan. Maak apps die het (voor)lezen vernieuwen, transformeren. Integreer digitale vertelmiddelen zodanig dat ze bijdragen aan de leeservaring. Ook voor socialiserende instanties had ze een boodschap: stimuleer makers in deze zoektocht. Bijvoorbeeld door een prijs te lanceren die wél uitgaat van de taal- en leesontwikkeling.

Wilson wordt in Nederland alvast op haar wenken bediend. In de digitale prijzen die Stichting Lezen en de CPNB in het leven hebben geroepen, ligt lezen aan de basis. De Kameleon is bedoeld voor digitale kinderboeken die de (voor)leeservaring verrijken met een luisterversie, levende prenten, een soundtrack en spelletjes. En het is tweewerf raak voor Wilson, want de eerste winnaar is Roodkapje, een sprookje in 3D van haar Nosy Crow. Een schoolvoorbeeld van een geslaagde boek-app. Niet alleen kunnen kinderen zelf lezen én voorgelezen worden, ook ondersteunen de animaties en minigames het verhaal. De cadeautjes voor grootmoeder die de lezer/speler onderweg wint, komen goed van pas om de boze wolf te verslaan. En herhaald lezen gaat niet vervelen, want er zijn meerdere wegen naar het huisje. Dat de dialogen braaf en betuttelend zijn, neem je op de koop toe.

De andere prijs, de Gekko, gaat naar een spin-off van een papieren boek, zeg maar een digitaal verlengstuk. Winnaar Het Muizenhuis is de vervolmaking van dit prestigieuze project van Karina Schaapman. Zij schiep haar met minutieus oog voor detail uitgevoerde muizenwereld eerst in een poppenhuis, toen in een koffietafelboek en tot slot in een app. Een staaltje transmediaal vertellen: een verhaal spreiden over meerdere platformen, die elkaar over en weer versterken. De app kan weer aanzetten om het boek te lezen.

Zo bezien hebben ook My Very Hungry Caterpillar en Saga Fairy Tales leesbevorderende potentie. Bovendien waren boek-apps mét woorden ook niet geheel afwezig in de selectie van de BolognaRagazzi Digital Award. Wat mij betreft was de hoofdprijs gegaan naar Loose Strands, een ontroerend verhaal over een jongen die zich afvraagt wat zich buiten de kapperszaak van zijn ouders bevindt. Naast de vormgeving - je bladert via een haarstring - overtuigt de hypertekststructuur. Je kiest op gezette momenten zelf het vervolg. Je raakt de draad niet kwijt, omdat Markian Moyes aanvoelt dat de meester schuilt in de beperking. Er zijn steeds maar twee keuzes, en tussendoor kun je lang genoeg doorlezen om in het verhaal te blijven. Hulde voor dit gedurfde experiment op het snijvlak van literatuur en game.

Andere sterke kandidaten waren Lars and Friends en Good Night, dadas!. Potentie kan de app-prijs van Bologna dus niet ontzegd worden. De boekenbeurs hoeft eigenlijk alleen maar haar algemene voorwaarden aan te passen. Dan krijgen Buckleitners woorden pas echt kracht: de prijs bekroont het talent dat digitaal voorlezen verheft tot pure magie.