Op de studiemiddag digitaal lezen, in januari georganiseerd door Stichting Lezen, gold de app ook al als gidsvoorbeeld: voor het literaire lezen van de toekomst.
Maar hoe revolutionair is Vollmers experiment eigenlijk? De interactieve mogelijkheden kennen hun voorgangers in hypertekstverhalen uit de jaren '80 en '90, waarin lezers zelf het vervolg kiezen. Die vonden hun inspiratie weer in onder meer de cut-up techniek van William Burroughs: hij knipte al in de roaring sixties pagina's doormidden en legde de fragmenten geheel willekeurig naast elkaar - waardoor een nieuwe tekst ontstond. Vollmer zet eerder een stap terug. Hij geeft de lezer geen invloed op het verhaal, maar alleen wat leuke extraatjes. Via hyperlinks kun je uitstapjes maken op het web, van YouTube-video's en Wikipedia-lemma's tot liedjes op Spotify.
Wat - met de achtste Week van het Luisterboek achter de rug - ook nauwelijks nieuw mag heten, is de door Vollmer zelf voorgedragen luisterversie. Net zo min als de vragen die je hem kunt stellen via Twitter en Facebook. Eén-op-één contact met de auteur: het is zo oud als de literatuur zelf. De orale traditie verandert in een schriftelijke, maar de essentie blijft hetzelfde.
Zelfs ronduit traditioneel zijn de oortjes en koffievlekken die zich tijdens het lezen op de bladzijden aftekenen. Hoe verder je vordert, hoe smeriger het boek. Of Vollmer het nu speels ironisch of serieus nostalgisch bedoelt, dit is een regelrechte nabootsing van de leeservaring van het gedrukte boek.
Meer dan radicaal te vernieuwen, giet Vollmer bestaande vormen dus in een nieuw jasje. Een veelbelovend jasje, dat wel. De potentie van de tablet als leesapparaat is vele malen groter dan die van computer en laptop. Daarom verdient Alles ruikt naar chocola navolging. Schrijvers en uitgeverijen kunnen dan meteen hun voordeel doen met Vollmers grassroots-lessen. Want ook al werkt de prachtig vormgegeven app technisch nagenoeg uitstekend, er is nog lang niet het onderste uit de kan gehaald. In het toevoegen van links zit meer potentie: ze kunnen de leeservaring beter ondersteunen.
Vollmers keuze om wel of niet te linken doet in Alles ruikt naar chocola vrij willekeurig aan. De app zit boordevol verwijzingen naar muziek, van Erik Satie en 2Pac tot complete Spotify-afspeellijsten van hoofdpersoon Tom, die droomt van een carrière als zanger. Maar waarom gebeurt dat dan weer niet als de Black Rebel Motorcycle Club wordt genoemd? Of de Rolling Stones? Voor het verhaal zijn die bands niet minder relevant, want dat gaat over een beginnende rock 'n roll-groep, The Guilty Pleasures.
Vaker is het andersom. Van veel links die het boek wel hebben gehaald, vraag je je af hoe functioneel ze eigenlijk zijn. Waarom moet je een opinieartikel lezen over de overname van schoenenmerk Nike door Converse, als één van de bandleden daarnaar hint? Het filmpje met Jim Carrey als Rocky is grappig, maar sluit weer niet direct aan op het verhaal. Hetzelfde geldt voor de 'Mexican Standoff', waarvan je je bovendien prima zelf een visuele voorstelling kunt maken. De Yoko Ono-billen van Toms vriendinnetje zijn dan weer niet concreet genoeg. Die wil je natuurlijk wel zien, maar in plaats daarvan word je naar een algemene Wikipedia-pagina gestuurd.
De gelikte hotelmanager uit de film Home Alone werkt om precies dezelfde reden weer wél. Dat je hem in het fragment actie kunt zien, versterkt de verbeelding, en daarmee ook de betrokkenheid bij het verhaal. Eenzelfde uitwerking hebben de liedjes. Het zijn covers die Tom met zijn band speelt, en vaak favorieten uit zijn eigen tienerjaren. Ze versterken de identificatie met de egocentrische post-puber. Het is prachtig dat je Oasis' Live Forever, het eerste liedje dat hij zong met zijn boezemvriend en medebandlid, tijdens het lezen meteen kunt horen.
Op deze momenten grijpen verhaal en verwijzing volledig in elkaar. De wereld die je fantaseert valt samen met de wereld van het web achter de links. Dat versterkt het gevoel van onderdompeling. Helaas zijn die momenten ook op één hand te tellen: veel vaker ervaar je een breuk. Het plaatje in je hoofd spat uit elkaar als je het YouTube-filmpje ziet of het Spotify-liedje hoort. Weer terug in het verhaal, kost het moeite om het plaatje te reconstrueren. De zorgvuldig opgebouwde puzzel ligt weer in honderden stukjes. Gevolg: de leeservaring, de onderdompeling en zelfs de interpretatie raken verstoord. Niet voor niets voelde ik pas een leesflow wanneer ik dóór kon lezen, dus als verwijzingen pagina's achter elkaar helemaal ontbraken.
Voor schrijvers die het estafette-stokje willen overnemen, daarom het volgende advies: wees selectief en beargumenteerd in het opnemen van links. Zorg ervoor dat ze de verhaalervaring verdiepen, en niet doorkruisen. Alleen dan heeft deze manier van literair lezen daadwerkelijk toekomst.
P.s.
Samen met Dick Schram, bijzonder hoogleraar bij Stichting Lezen, werk ik momenteel aan een empirisch onderzoek naar Alles ruikt naar chocola. Studenten Letteren zullen de boek-app mét of zonder extra mogelijkheden lezen en hun leeservaring delen in gestructureerde interviews. Resultaten: hopelijk dit najaar.
Mooie recensie.
BeantwoordenVerwijderenWat bij mij oppopt zijn twee gevoelens. Is het niet zo dat wanneer we nieuwe technieken leren gebruiken, we niet eerst het oude proberen te vervangen door een digitale variant. Ik merk dat het voor heel veel mensen moeilijk is om niet te kopiëren, maar met iets te komen wat de nieuwe mogelijkheden op een geheel nieuwe manier benut.
Daarnaast is het denk ik met een boek vaak zo dat je je eigen beeld maakt van de beschreven personen en situaties. Net als met een film vult een ander dat beeld in en kan dat mee- of tegenvallen.